Elçin. AXTARIŞLARIN UĞURLU BƏHRƏSİ

Mübariz Cəfərlinin yeni povesti haqqında qeydlər

Mən Mübariz Cəfərlini şəxsən tanımasam da, artıq neçə ildir ki, mətbuatda bu müəllifin hekayələrini, povestlərini izləyirəm və doğrusu, təəccüb edirəm ki, nə üçün ədəbi tənqid onun yaradıcılığına layiq olduğu diqqətlə yanaşmır. Görünür, bunun bir səbəbi də ondadır ki, Mübariz müəllim özünüreklamdan, ədəbiyyatkənarı ajiotajdan uzaq bir adamdır (hər halda mənə belə gəlir) və bir küll halında, yəni ümumiləşdirərək götürsək, bugünkü Azərbaycan ədəbi prosesindəki bəsitlik yalnız öz yazı-pozu işi ilə məşğul olan bu yazıçını ümuminin arasından seçməyə imkan vermir.
Mübariz Cəfərlinin “Əl” povestini (“Azərbaycan” jurnalı, 2009, № 11) vaxt ucbatından bir az gecikdirsəm də, oxudum və mən əvvəllər də bu yazıçının ayrı-ayrı əsərləri barədə yeri düşdükcə bəhs etmişəm, ancaq güman edirəm, “Əl” artıq o əsərdir ki, haqqında ötəri bəhs etmək yox, xüsusi yazmaq lazımdır, çünki bir yazıçı kimi Mübariz Cəfərlinin güclü və zəif cəhətləri bu əsərdə özünü aydın göstərir.

İlk olaraq onu deyim ki, müəllif təhkiyənin bu povest üçün uğurlu formasını tapıb və bu cəhət mənim üçün əhəmiyyətlidir ona görə ki, artıq əldə edilmiş professionallığın göstəricisidir. Oxucuda (misal üçün, məndə) elə bir təəssürat yaranır ki, elə bil, sən əsəri oxumursan, kimsə söyləyir, sən də qulaq asırsan; “kimsə” – müəllifin özü və iki personaj (Həbib kişi və Əhməd kişi). Həm də həmin “söyləmələrin” arasında “bu – müəllif mətnidir, bu – Həbib kişinin dedikləridir, bu da – Əhməd kişinin dedikləridir” deyə dəqiq bölgü, təhkiyələr sərhədi yoxdur, keçidlər tamam təbii olaraq bir-birini əvəz edir.
Bir cümlə ilə ifadə etsək, əsərin anekdotu bundan ibarətdir: təqaüdə çıxmış neftçi (dəniz neftçisi) Həbib kişi bir gün yatıb yuxuda görür ki, ona deyirlər: filan gündən sonra filan qohumun, ya tanışın öləcək, “Get, sağ əlini qoy onun sol çiyninə, ölməsin”; beləliklə də, yuxular davam edir, həmin filankəslər də Haqq dünyasına köçür. Və müəllif bu mistik fabulanı həyatiləşdirə bilmişdir, daha dəqiq desəm, ona “məişət-güzəran donu” geyindirməyi bacarmışdır. Ancaq bütün bunlar əsərin zahiri görüntüləridir, əslində isə, söhbət həyatın mənasından (və yaxud, mənasızlığından!) və bu məna (yaxud mənasızlıq) içində insani münasibətlərdən, insanların həyatdakı fərdi missiyalarından, ümumi mənəvi dəyərlərdən (belə bir missiya, dəyər həqiqətən də varmı? yoxmu?) gedir, oxucunu da emosional bir maraq içində özü ilə aparır, amma o yerə qədər ki, orada əsərin bədii-estetik mündəricatına yad olan fəlsəfəçilik başlanır.
“Əl” mistik-fəlsəfi povestdir və əsərin bədii məziyyət və kəsirləri də elə bu bucaqdan baxanda aydın görünür: müəllif buradakı mistikanı akvarellə işləməyi bacarmış, bədii intriqanı dəqiq göstərmişdir. Fəlsəfi hissə haqqında isə belə demək mümkün deyil. Bunun səbəbi odur ki, Mübariz Cəfərli, əgər belə demək mümkünsə, fəlsəfi hissəyə müdaxilə edir və bu zaman süjetin inkişafı təbii axarından çıxır, həyat, ölüm barədə tanış və bir sıra məqamlarda isə bəsit, primitiv mülahizələr ya müəllifin, ya da personajların (Həbib və Əhməd) dili ilə əsərə bədii zərər vurur, fəlsəfi nəticəni oxucu yox, bu nəticəni bədii detallara, ştrixlərə əsaslanmadan müstəqim olaraq müəllif özü çıxarmağa çalışır.
Əksinə, mistik hissə isə ona görə oxucunu ələ alır və mahiyyət etibarilə əsəri bədii məğlubiyyətdən xilas edir ki, burada həmin “müəllif müdaxiləsi” yoxdur, dəqiq ştrixlər, ilk baxışda ötəri görünən, əslində isə mühüm olan detallar, təsadüfi görünən, əslində isə bədii baxımdan zəruri xatırlamalar elə təbii və münbit zəmin yaradır ki, deyilən (və bilavasitə deyilməyən!) sözün çəkisini artırır.
Həbib kişi fikirləşir: “Pensiyaya çıxmağım məni filosof eləyir.” Və bundan sonra müəllif fəlsəfəçiliyə başlayır, Həbib kişinin düşüncələrinə heç vəchlə hansısa bir bədii ehtiyac olmadan məlum, çox eşitdiyimiz və oxuduğumuz “fəlsəfi” mülahizələr əlavə edir, elə bil, ehtiyatlanır ki, birdən, Həbib kişinin düşüncələri fəlsəfi olmaz... Halbuki, “pensiyaya çıxmağı Həbib kişini filosof edib” qənaətinə oxucu gəlməlidir, bunu müəllif (indiki halda Həbib kişinin dili ilə) deməməlidir, yox, hərgah bunu bilavasitə demək onun üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyırsa (Lev Tolstoy kimi!), mükəmməl, yəni əsaslandıra-əsaslandıra, inandıra-inandıra deməlidir (yenə də Lev Tolstoy kimi!).
Mənə elə gəlir ki, Mübariz müəllimin istedadının yönü, bədii-estetik istiqaməti fəlsəfi mülahizələr yürütməkdə yox, fəlsəfi mahiyyəti bədii detal və ştrixlərlə, eyhamlarla, yeri gəldikdə istehza, ironiya və s. ilə göstərməkdədir. Həbib kişi canlı insan olanda qat-qat artıq dərəcədə filosofdur, mülahizələri daha düşündürücü, daha təsirlidir “zorən-təbib” surətdə “fəlsəfi” fikirlər söylədikdə (ya da bu işi onun yerinə müəllif gördükdə).
Mübariz Cəfərlinin qələminin gücü göstərməkdədir və o göstərməyi bacarır, sənətin vacib atributlarından biri olan bu xüsusiyyət onun istedadının tərkib hissəsidir, odur ki, onun göstərdiyini şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Bəzən müəllif o qədər aludə olur ki, hətta təbiət təsvirinə də bilavasitə “fəlsəfi” don geyindirmək cəhdi özünü göstərir. Fikir verin: “Sakit yay gecəsiydi, ay bədirlənmişdi, ulduzlar ayı əhatəyə almışdılar. Elə bil, ayı dilə tutub yola gətirməyə çalışırdılar. Deyəsən ay da könülə (?- E.) gəlmişdi, dinib-danışmırdı, fikrə getmişdi”.
Ayın bu cürə “fikrə getməyi”nin bədii-emosional təsiri, psixoloji situasiyaya sirayət etmək imkanı, güman edirəm ki, yox dərəcəsindədir.
Ölüm mövzusu bu povestdə aparıcı xətlərdən biri, bəlkə də, birincisidir və Mübariz Cəfərli, ümumilikdə, ədəbiyyatın bu əbədi mövzusunda öz fərdi yazıçı sözünü deməyi bacarmışdır, bu da, əlbəttə, istedaddan və professionallıqdan xəbər verir.
Ancaq o yerdə ki, əsərin həmin uğurunu müəyyənləşdirən psixoloji detalları, ştrixləri, eyhamları ölüm mövzusunda müəllifin bilavasitə şərhləri (ya özünün, ya da personajların dili ilə) əvəz edir, bu zaman əsərin ümumi ruhuna, bədii-estetik xüsusiyyətlərinə, üslubuna yad olduğu üçün, fəlsəfəbazlıq dayazlığı üzə çıxır və dediyim kimi, bədii ziyan vurur. Bu parçada olduğu kimi:
“Ölüm gözlə qaş arasındadı. Yox, yalandı, hər şey qabaqcadan yazılıb. Belə deyiləydi gərək dəqiqlikdən ötrü: “qabaqcadan yazılan ölüm gözlə qaş arasındadı”. Get, dayan güzgünün önündə. Diqqətlə bax gözlə qaş arasına. Gördüyün göz qapağı olacaq. Deməli, ölüm göz qapağının ya altındadı, ya üstündə... qaşdan aralıdı, gözə yaxın.”
Nə olsun? Təsvir edilən (və yaxşı təsvir edilən!) psixoloji situasiya ilə bağlı bu darıxdırıcı fikirlər nə verir? Hansı bədii ehtiyacın nəticəsi, hansı bədii sualın cavabıdır?
İndi isə elə həmin gərgin psixoloji situasiya ilə (söhbət Rüstəmin qəfil ölüm xəbərini eşidən Həbib kişinin sarsılmasından gedir) bağlı bu parçaya fikir verək:
“Daha dənizdə, neft daşlarında, buruqlarda işləmirdi, təqaüdə çıxmışdı, bəs, görəsən otaq niyə ləngər vururdu, qağayıların səsi hardan gəlirdi?.. Gözünün qabağına niyə apaydın, buludsuz səma gəlirdi? Deyəsən, dalğalar güclənmişdi, ləpələr duzlu suyu onun üz-gözünə vurmuşdu, Allah xeyirə calasın, fırtına başlayırdı, nədi?”
Bundan sonra arvadı deyəndə ki, “- Ay kişi, özünə gəl, xəstə adamsan...”, biz Həbib kişinin həqiqətən özündə olmadığına, gərgin psixoloji anlar yaşadığına inanır və bu hissiyyatı duyuruq, çünki Həbib kişi dünyanın vəfasızlığı barədə haray-həşir salmır, “dəruni” fikirlər söyləmir, sadəcə olaraq (!) onun otağı gəmi kimi ləngər vurur, o, qağayıların səsini eşidir, birdən-birə aydın səma görür (qara buludlar yox, məhz aydın!), dəniz suyunun duzlu təmini hiss edir... Burada müstəqimlik, birbaşalıq yoxdur və elə buna görə də emosional təsiri daha güclüdür.
Ona görə də mən istəməzdim ki, bu povestdə bəzən trafaretlərlə rastlaşaq, misal üçün, müəllif məlum “alın yazısı”nın açıq qapısını “Yəqin tale, qismət, ömür deyilən sirli-sehrli yolu heç kəs özbaşına qət eləmir. Hərənin öz sarbanı var”, - deyə döyməyə başlasın, yaxud “Amma sən işləmə, mən əlimi ağdan-qaraya vurmayım. Bəs, altı milyard bəndəni kim yedirdib-içirsin, kim geyindirsin? Bax, budur əsas məsələ!” – deyə çoxdan salınmış cığırlarla getsin.
Mübariz Cəfərli bir neçə dəqiq tapılmış və heç vəchlə gözə soxulmayan məişət xarakterli qrafik cizgilərlə surəti canlandırmaq bacarığına malikdir. Povestdə Rüstəmə ayrılmış yer iki-üç jurnal səhifəsindən artıq deyil, ancaq bu, müəllifə kifayət edib ki, canlı, ətli-qanlı bir surət yaratsın.
Həbib kişi ilə köhnə dostu Əhməd səhər-səhər Rüstəmgilə gəlir və Rüstəm bu qəfil qonaqları belə qarşılayır: “- Gəlin, gəlin, xoş gəlmisiniz... Keçin,- qonaq otağına gətirdi bizi.- Oturun,- Rüstəmin gözləri gülürdü. Əynindəki maykasının üstündən yekə qarnını qaşıya-qaşıya stol arxasında bizimlə üzbəüz əyləşdi.- Ay Sənəm, ay arvad, hardasan, çay gətir görək, gör bizə kim gəlib, tez elə... – Arvadından səs çıxmadığını görüb, izahat verdi.- Tualetdədi, çıxar indi...”
Olsun ki, Rüstəmin bu sözləri (“Tualetdədi, çıxar indi...”) bir fransız üçün heç nə demir, ancaq mənsub olduğu və dilində yazdığı xalqın mentaliteti, ənənələri kontekstində bu sözlər kifayətdir ki, Rüstəmin xarakteri məxsusi kolorit çalarları əldə etsin və orasını da deyim ki, müəllif bu optimist, ailəcanlı, çox da dərin düşüncələrə dalmaq imkanına malik olmayan surətin o qədər də yüksək səviyyədən xəbər verməyə zarafatlarının, hazırcavablığının üzərində faciəvi bir aura yarada bilmişdir.
Məsələ burasındadır ki, Rüstəm Həbib kişinin növbəti yuxusunun qəhrəmanıdır və bu dünyada ona verilmiş müddət bitib, ancaq Həbib kişi təhtəlşüur olaraq bunu bilsə də, Rüstəmin özünün bundan xəbəri yoxdur. Rüstəm həqiqətən də ölür və mən bu povestin ümumi uğurunu onda görürəm ki, oxucu yalnız Rüstəmin ölümündən təsirlənmir, cürbəcür qiyafədə gündə yüz dəfə gördüyümüz bu adi insanın ölümü onu, yəni oxucunu, ümumiyyətlə, həyatın faniliyi barədə düşündürür. Həm də bu yerdə müəllif heç bir fəlsəfəçiliyə getmir, bədii vasitələrlə situasiyanı göstərməyi bacarır və müəllifin beləcə şərhçiliyə varmaması burada elə fəlsəfi baxımdan da daha artıq söz deyir, daha artıq düşündürür, təsirləndirir.
“Əl”də mənim xoşuma gələn cəhətlərdən biri bu oldu ki, əsərdə ənənəvi süjet xətti yoxdur, yəni süjet xətti boyunca inkişaf edən vaqeə, hadisə yox, vəziyyət, psixoloji durumdur və bu, əlbəttə, nasir fəhmi, səriştəsi tələb edir. Mübariz Cəfərlidə belə bir fəhm və səriştə var. Ancaq hərdən ölçü hissi onu aldadır və nəticədə əsərə artıq epizodlar, yad mətn daxil olur. Misal üçün, elə bilirəm ki, Rüstəmin oğlu Əjdərin tələbə ikən institut macərası öz-özlüyündə maraqlı olsa da, həm həqiqi, həm də məcazi məna baxımından povestdəki mətləbə yaddır.
Mübariz Cəfərli obrazlı yazmağa çalışır və bu zaman Azərbaycan atalar sözlərindən və idiomatik ifadələrdən bədii effektlə istifadə edir. Bu cəhət onun təhkiyəsini obrazlılıq mənasında milliləşdirir və mühümü odur ki, bu zaman belə bir mətn milliliyi məhdudiyyətə yox, əksinə, söylənən fikirlərin, təsvir edilən situasiyaların alt mətnini (sözaltı mənasını) dərinləşdirir, söz ilə deyilməyənlərin miqyasını genişləndirir.
Baxın, kiçik bir povestdə “bəndə arşını xətalı olur”, “ayranına turş demək”, “ya vəlvələdən, ya zəlzələdən”, “qırxında öyrənən gorunda çalar”, “ayranına turş demək”, “qismətdən artıq yemək olmaz”, “fələyin yazdığını bəndə poza bilməz”, “haqqı nahaqqa vermək”, “ucundan tutub, ucuzluğa getmək”, “gecə qara, cücə qara”, “yel vurub, yengələr oynayır”, “kor kora kor deməsə, bağrı çatlayar”, “ələyi ələnib, xəlbiri göydə fırlanır”, “ölən öldü, torba doldu”, “Allahdan buyruq, ağzıma quyruq”, “istədiyi yar idi, yetirdi pərvərdigar”, “ağır otur, batman gəl”, “qardaş getdi yanımdan, övlad getdi canımdan”, “gələn getməlidi, ölənlə ölmək olmaz”, “doşab alıb, bal çıxıb”, “köhnə palan içi eşmək”, “şər deməsən, xeyir gəlməz”, “yazıya pozu yoxdu”, “dayazda üzə bilməyənin dərində nə azarı” və s. kimi folklordan gələn deyimlər işlədilir, həm də bunlar yalnız personajların dili ilə deyilmir, uğurla müəllif təhkiyəsinə də daxil edilir. Başqa bir əsərdə bu cəhət bəlkə də bədii ifratçılığa, hətta primitivliyə gətirib çıxara bilərdi, ancaq “Əl”də belə deyil və bunun əsas səbəbi odur ki, bu deyimlər mətndə süni şəkildə (bəzi hallarda lüğət kitablarından götürülərək!) yerləşdirilmir, əksinə, təhkiyənin təbii tərkib hissəsinə çevrilir.
Mübariz Cəfərli axtarır, yeni söz demək istəyir və belə başa düşürəm ki, bədii-estetik axtarışlar üçün onun bir nasir kimi yaxşı potensial imkanları var. “Əl”in təcrübəsi göstərir ki, bu imkanlar müasir nəsrimizin maraqları, onun bədii-estetik sanbal əldə etməsi baxımından perspektivlidir və onların potensiyadan reallığa doğru hərəkətinə yalnız bu yazıçının özünün yox, ümumiyyətlə, çağdaş nəsrimizin ehtiyacı var. Bu gün romanlar, povestlər, hekayələr çox yazılır, ancaq ortaya çıxan uğurlu, əhəmiyyətli əsərlərin sayı azdır. Mən yuxarıda yazdım ki, ədəbi prosesimiz, bir küll halında götürsək, bəsitlik (yəni reklamçılıq, qərəzçilik, “obıvatelşina”, savadsızlıq, qaragüruhçuluq və s.) dərdinə mübtəladı, ancaq eyni zamanda, say etibarilə az olsa da, istisnalar var və məhz onlar – həmin istisnalar “Əl” kimi əsərləri çoxluğun arasından seçib ədəbi prosesə gətirməyi bacarmalı, ədəbiyyatımıza gələn yeni və ciddi (!) qüvvələri obyektiv ədəbi himayəyə götürməlidir.

27 avqust 2010

“525-ci qəzet”, 25 sentyabr 2010

Davamı

Pedro de Xesus. USTADIN EVİNDƏ BAYRAM

Qaçmağın elə üsulu var ki, daha çox axtarışa bənzəyir.

Viktor Hüqo

Bu gün sənin məclisinə rəng qatmaq ləzzəti və xoşbəxtliyi mənə nəsib olacaq, Ustad. Mən bilirəm ki, bəzən sən ümumiyyətlə nə isə bişirməkdən vaz keçirsən, aclığını da dünənki şamın qalıqları ilə öldürürsən. Mən bilirəm ki, yemək hazırlamaq sənin üçün bayramdır; əks təqdirdə sənin əlin soyuyur. Bayram isə, Ustad, onu tələb edir ki, başqalarının qarşılıqlı istəyi olsun, yaxud onlar bu istəyin olduğunu düşünsünlər, ya da özlərini belə göstərsinlər, – istəyin dərəcələrindən səndən yaxşı başı çıxan çətin tapılar.
Bayram onu tələb edir ki, qonaqlar gərgin halda kətillərdə otursunlar və ombalarını bir-birinə toxunduraraq, əllərini aşağı uzadıb yekə boşqabdakı qızarmış kartofdan yesinlər – sənin menyunda bu, yüngül qəlyanaltıdır, sadəcə gözün qurdunu öldürməkdir.

Bayram onu diktə edir ki, sən a la ville roi çolpa üçün hazırladığın sousu bir an da gözdən qoymayasan, amma həm də gözaltı baxıb Qırsaqqızın Kamaqueydə doğulub boya-başa çatdığını və adının Əzələ olduğunu söyləyən kəsin şalvarının qabağını necə açdığını görəsən. Sən ağzına bir qaşıq düyü qoyub əmin olursan: düyü hazırdır, Qırsaqqız isə o an diz çökmüş halda az qala boğulur. Sənin çox qəşəng bayramın var, Ustad: yetişmiş pomidorları təqribən bir boyda dairələrlə kəsmək, xırda-xırda doğranmış kələmin, yaşıl bibər zolaqlarının və səhranın tozu kimi narıncı kökün rəng uyğunluğundan ləzzət almaq; sən kökü həzz ala-ala sürtkəcdən keçirir və onu bu əlvan kompozisiyanın üstünə səpməyin zərif sevincindən məmnunluq duyursan.
Bolluq-bərəkət rəmzi olan masanı – üstünə ilahi azuqə düzülmüş masanı, – təsəvvür etməyin özü artıq bayramdır. Sənin istedadın, sənin fədakarlığın sayəsində firavanlıqdan xəbər verən piyalə və boşqablar sehrli bir tərzdə işıq saçır. Və hər bayramın da öz bayramı var, Ustad, – bu məqamda məclis özünün əsas mənasını kəsb etməyə başlayır. Kərə yağı saatında.
Sən soyuducudan elə bu gün süddən aldığın, dondurulmuş qaymaqla dolu qabı götürürsən. Bu, bir işarədir. Sən deyirsən ki, təmiz qaymaqdır, Holstin cinsli inəyin südündən alınıb; qonaqlar isə kətillərdən durub böyük çarpayının üstündə otururlar; qapıya yaxın olan balaca çarpayı isə səninkidir. Sən qaymağı çalmaq üçün qaşıq və bardaq götürüb öz çarpayına əyləşirsən.
Ah, Ustad, dünyada özün kərə yağı düzəltməkdən ləzzətli və sirli bir şey yoxdur.
Ağ inadkar kütləni yumşaltmaq. Elə etmək ki, ram olmuş, dübür-dübür maddə yenidən bərkisin və taleyi ilə barışmaqdan əl çəksin. Rəhm etməmək, müqaviməti sındırmaq; kütlənin içindən öz ilkin ağlığı ilə vidalaşıb sarı rəngə çalmağa başlayan maye fışqırana qədər əzmək. Ağlığın getməsi sənin təmizlik yanğını soyutmayıbmış kimi, su əlavə edib kütləni yumaq, hər şeyi axıra qədər sıxıb çıxaranadək yenə, yenə, yenə də istəmək.
Sənin işin – yağ çalmaqdır, Ustad. Dünyada özün kərə yağı düzəltməkdən ləzzətli və sirli bir şey yoxdur.
Beləliklə, otur və çal. Yağı bir haldan başqasına keçir və bunu ritmik şəkildə, Qırsaqqızla Əzələnin ritmini təkrarlayaraq, elə.
Qırsaqqız çarpayının yanında əyilir. Sağ əlini çarpayının qırağına söykəyir, sol əli ilə yanını aralayır. Əzələnin hələ tam durmamış Həyatının Mənası birdən, elə bil sehrbazlıq edərək, deşiyə baş vurur. Üzündə anlaşılmaz bir ifadə olan Qırsaqqız dalabadal həmlələrə məruz qalır. Başını aşağı salıb gözlərini qıyaraq, şirin sözlərin əbədi çeşidini dilə gətirir: “Səninki ən böyükdür”, “Səninki ən yaxşıdır”, “Ah, mənim erkəyim”, “Əzizim, mən həmişəlik səninəm”.
Əzələ öz Həyatının Mənasının necə hərəkət etməsinə baxmaqdan ləzzət alır.
Heç kim, hətta sən də, ey Ustad, qaymağın yağa çevrilməsinin mistik sirlərini duymur. Sən çalmaq prosesinin qanunauyğunluqlarına əmin bir şəkildə, avtomat kimi, qaşıqla işləyirsən və bir an belə rahatlıq vermədiyin bu konkret və unikal qaymaqların fərdi xüsusiyyətlərini vecinə almırsan.
Qırsaqqız Əzələni özünəvurğunluq aləmindən ayırır və ayrı bir poza təklif edir. O, razılaşıb Mənanı çıxarır. Çarpayının küncündə oturub arxaya uzanır ki, Qırsaqqız dili ilə Mənanı öz ifrazatından təmizləsin, sonra da sorsun – qoy o gah görünsün, gah da itsin; Əzələ özü isə təsadüfən əlinə keçən və qeyri-iradi ikiyə qatladığı balışı başının altına qoyaraq, bu mənzərədən ləzzət almağa başlayır.
Lakin tezliklə Əzələyə darıxdırıcı olur: Qırsaqqız Mənanı bütünlüklə udub və yalnız bu acgözün gur saçlarının eynən Parkinson xəstəliyində olduğu kimi yeknəsəq titrəməsi görünür. Yaxşısı budur ki, Qırsaqqıza axıradək ağzına almamağı, yalnız belə görüntü yaratmağı əmr etsin. Onda Əzələnin nəzərləri möcüzədən həzz alar: onun Mənası gah ölümə, gah dirilməyə yaxın olar; ölüm, dirilmə, yenə ölüm, yenə dirilmə – hadisələrin bu növbələşməsi vasitəsi ilə Tanrı kəşf edilir.
Dünyada özün yağ düzəltməkdən sirli və ləzzətli bir şey yoxdur, Ustad. Heç nə o anla müqayisəyə gəlməz ki, sən baxmadan belə (sən baxmaya da bilərsən), öz təcrübəli və həssas əlinlə duyursan: çevrilmə indicə baş verəcək, daha bir hərəkət edən kimi o şirə, o mübarək maye kasaya töküləcək.
Elə isə, dayan, Ustad. Əzələ tələb edir ki, Qırsaqqız onun üstünə otursun; Qırsaqqız təzədən çevrilib özünü Mənaya keçirir və elə göstərir ki, guya o, böyük olduğu üçün bu iş alınmır və beləcə Əzəzləyə təlqin edir: Qırsaqqız qayka kimi ona bağlanır və o da bolt kimi ona yiyələnir, qoy qətiyyən şübhəsi olmasın. Ustad, səndən fərqli olaraq, Qırsaqqız dayana bilmir. Gözlərini qıyır, başını aşağı salır, qolları gərilir. Atılıb-düşür, əyilir, qıvrılır. Onun yumşalmış cinsiyyət üzvündən qatı ağ maye axaraq, döşəməyə tökülür.
O dayana bilməz, Ustad. O davam etdirməlidir, hərçənd o, büsbütün yumşalıb, hər həmlədən sonra özünün daha çox yumşaldığını və kənarlaşdığını hiss edir və anlaşılmaz bir acıq – ya acıq, ya da qızğınlıq, – bəzən onun qulağına pıçıldayır: “Dayan, bəsdir”.
Amma indi artıq o heç bir vəchlə dayanmaz. Onun apofeozu başlayır: o ağlamsınır, şirin sözlər çeşidini yeni pafosla bəyan edir; Əzələyə yalvarır: “Vur məni. Öldür məni”. Əzələ özünü elə göstərir ki, guya heç nə anlamır, – bilir ki, bu yalvarışlarla o, hiyləgərcəsinə onu qurtarmağa təhrik edir. Qırsaqqız məharətlə, incə şəkildə titrəyir; təkidlə deyir: “Məni əldən buraxma, əzişdir, islat məni, mənim erkəyim, ah, sox mənə, qoy ölüm, əzizim, öldür məni, bircə arzum var – səninki içimdə olarkən ölmək”.
Boltun beyni dumanlanır. Dirsəklənib yumruğu ilə onun ombasına vurur – “Qurtar oyunbazlığı, qancıq” – ki, səsini kəssin. Qayka isə – “Ah, anacan, kaş görəydin, əziz anam, ərim məni necə əzişdirir” – əzabkeş görkəmində ikiqat olur – “Ah, anacan” – əllərini döşəməyə söykəyib akrobat kimi qıvrılaraq dayanır, onu da dayanmağa vadar edir. “Yenə, yenə, azdır, yenə vur məni, Əzələ, qoy anam görsün ki, ərim məni necə çırpır, oy, çırpır və şapalaqlayır”.
Əzələ arxası üstə uzanıb cibindən siqaret çıxarır, yandırıb dikəlir. Acıqlı və amansız bir şəkildə – onun daha özündən ləzzət almağa halı yoxdur, həvəsi qaçıb – itaət göstərir: quduzlaşmış kimi Qırsaqqıza daxil olur və hər hərəkətində onun kürəyini yandırır.
Ustad, dünyada heç nə sənin arzuladığın şeylə müqayisəyə gəlməz: sən əlindəki qaşıqla sonuncu dəfə kütlənin üstünə basırsan və budur, yorğunluq və sevinc parlayan üzdə dişlər ağarır; eyni təntənəli mimika ilə Qırsaqqız – onun kirpikləri yaşla doludur, bədəni tərləyib, taqətdən düşüb, elə bu saat qalmaqal salmağa hazırdır – o dünyadan gələn səslə Əzələdən tələb edir: “Mənim üçün uşaq, uşaq düzəlt”.
Əzələ kənara çəkilb Qırsaqqızı itələyir; o, üstünə qurğuşun töküblərmiş kimi əldən-dildən düşmüş halda döşəməyə sərilir. Əzələ yalın ayağı ilə onu itələyərək, döşəmədə öz istəyinə uyğun şəkildə uzadır: o, yandırdığı kürəyi bütünlüklə görmək, Mənanı sıxıb sağmaq, yanıqların üstünə səpələnən şeyə baxmaq istəyir: bu, onun öz mayesidir, onun, yalnız onun Təcəllasıdır.
Ustad, sənin işin yağ çalmaqdır; kasadakı mayeyə baxıb yüzüncü dəfə əmin olmaqdır ki, ağlıq saralıb, lombalar da əriyib. Sən heç nə demədən əlinlə hamamın qapısını göstərirsən – yəni, gedin yuyunun, özün isə – qonaq otağı-mətbəxdə – yağın üstünə su töküb əndərirsən, yenə töküb əndərirsən, elə bil ağlığın getməsi sənin təmizlik istəyini qane etməyib.
Qonaqlar yuyunduqdan sonra sən süfrə açıb bütün boşqab və piyalələri masaya düzəcəksən. Mən bilirəm ki, yemək hazırlamaq sənin üçün bayramdır; əks təqdirdə sən bununla məşğul olmazdın. Bayram isə, Ustad, tələb edir ki, başqalarının – Qırsaqqız və Əzələnin – qarşılıqlı istəyi olsun, yaxud onlar bu istəyin olduğunu düşünsünlər, ya da özlərini belə göstərsinlər.
Nuş olsun!

Ruscadan tərcümə edən: Mübariz Cəfərli

Davamı

Cavanşir Yusifli. MƏQAMI TUTAN ROMAN

Mübariz Cəfərlinin “Bərpaçı” romanı 2010-cu ildə “Azərbaycan” jurnalının 12-ci sayında çap edilib. Mən onu bir təsadüf nəticəsində gördüm və oxudum. Təəccübləndim ki, niyə bu roman indiyə kimi heç kəsin diqqətini cəlb eləməyib. Sual verilən kimi, cümlənin sonundakı sual işarəsi qopub yerə düşür, bizim ədəbi aləmin rəngbərəng “moderatorlar”ı başqa nəsnələr axtarışındadırlar və özlərini elə aparırlar ki, guya bu əsərləri məhz onlar sifariş verib yazdırıblar.
Nə isə. Fikrimcə bu romanda çoxlarının axtarmadığı şeylər var, məsələn, yenə fikrimcə, MKM-yə təqdim edilsəydi, ilk oxunuşdan kənara atılardı, baxmayaraq ki, bu əsəri oxumaq MKM mütəxəssisi olmaqdan az məsuliyyət tələb etmir.
Cəfərlinin romanı, fikrimcə, son bir neçə on ildə mənim oxuduğum ən yaxşı nəsr nümunəsidir. Hər şeydən öncə daxili planı, mükəmməl süjet strukturu və kompozisiya həlli ilə. Əsərin poetik strukturu, gözümüzün aldığı mətləb(lərin) bədii həlli onu son illər dünyada çap edilən ən mükəmməl əsərlərlə müqayisə etməyə imkan verir.
Dünyadan bu məmləkətə ədəbi xəbərlərin səsi bir az uğultu qarışıq gəlir və məncə, o hadisələr qeyri-professional formada hallandırılır, ən adi, sıradan nəsr nümunələri bir də görürsən ki, əsl şedevr kimi qələmə verilir. Yaxud bizdə: haqqında bəhs edilməyə ədəbi ləyaqəti çatmayan əsərləri birbaşa müzakirə mövqeyində nümayiş etdirirlər. Düzdür, hərəkət, özü də hər şeyin donduğu bir məmləkətdə hərəkət qıcıqla, qaşınmayan yerdən qan çıxarmaqla yaradıla bilər, ancaq hərəkət, dinamika əvəzinə onların ilğımı məncə artıq hər kəsi bezdirib.
Əvvəla, onu qeyd edim ki, roman nasirin uzun illər gərgin axtarışlarının bəhrəsidir, 2004-cü ildən başlayaraq yazılmağa başlanan əsərin fabulasında elə xətlər var ki, Mübariz onlardan birini inkişaf etdirib bu günlərin “qaçaraq” romanlarından birini ortaya qoya bilərdi. Müəllif bədii mətnlə ifadə etmək istədiyi ideyaların hansı tutuma və sanbala malik olduğunun fərqindədir, məhz bu amil mətndə zahirən hiss edilməyən mürəkkəb strukturun oyanmasına (-!) gətirib çıxarıb. “Bədii həllin ən uğurlu cəhəti hansıdır,” – soruşduqda birmənalı cavab özünü qəti şəkildə doğrultmur, yəni əgər desək ki, o, dünya və axirət, Allah və şeytan, xeyir və şər ... haqqında, bu mövzuların nüvəsindən keçməklə yazılıb, yaxud bu mövzuların qarışıb çarpazlaşdığı məqamdan dünyaya gəlib, – şübhəsiz ki, böyük yanlışlığa yol vermiş olarıq. Çünki az qala mövhümi dünyanın olayları müəllif tərəfindən ciddi və real şəkildə, bəlkə də bütün çılpaqlığı ilə, həm də bu günün, bəlkə elə bütün zamanların insan mənzərələri ilə təmasda rəsm edilib. Ən xəyali, yaxud, belə deyək, təxəyyülün belə çatmadığı olaylar görürsən ki, həyatın dibindən güclə sızıb gələn səslə təsvir edilir, sözün səslə göstərilməsi mətnə xüsusi kolorit aşılayır, bu kontrast – əhvalatın qeyri-reallığı və təsvirin inandırıcılığı səni məcbur edir ki, müəllifə özün kimi inanasan, yaxud ömrünü onun cızdığı hadisə trayektoriyasında yaşayasan. Mətndə təhkiyə axarı elədir ki, sanki hadisə bir neçə nağılçı tərəfindən nəql edilir və kənarda dayanan nağılçılar arasındakı kəskin mübahisənin həniri güclə sənə çatmaq istəyir. Ancaq təhkiyə üzərindəki müxtəlif dillər, onların çulğaşması, mübahisəsi, bu hadisələrin kəsişməsindən hasil olan ironiya, şantaj, kollaj ... stixiyası mətnin dərinlik ölçüsünü artırır, onun içinə qatılan münasibətlərin, olay və təsvirlərin maqnit sahəsinə düşmüş kimi konsentrasiyaya meyllənməsi mətnin oxunuşunu çətinləşdirsə də, yeni, kəsilməyən perspektivlər doğurur.
Bu qısa qeydlərdə romanın planından və kompozisiyasından bəhs etmək fikrimizcə yerinə düşərdi. Əsərin məzmununu və oradakı ideyaları maraqlı və cazibəli edən, heç şübhəsiz ki, onun daxili planıdır. Bu mənada hər bir roman sadə, tanış, hər gün işlədilən sözün yenidən, yeni biçimdə dünyaya gəlməsidir. Mətn, bəri başdan deyək ki, bir neçə əks məzmunlu və mənalı hadisə strukturunun qarşılaşması və qarşılaşdırılması üzərində qurulub – Abdullanın çağrılması və ölmədən cənnətə düşmək istəyən cavan oğlanın aparılması, sonra: söz-anlamların əsər mətnində transformasiyaya uğraması (cavan oğlanın düşdüyü cənnət şəkilcə, təsvir baxımından cənnətdir, onun mahiyyətini hər kəs özü istədiyi formada anlamaqda sərbəstdir), real gerçəklikdə baş verən olayların o cavan oğlanın düşdüyü aləmlə paralelləşməsi, daha doğrusu cənnətin bu dünyaya bənzəyişi və sair. Ən maraqlısı və tapıntı səviyyəsində boy göstərən olay isə dünyanın, ümumən mövcudluğun mənası haqqında mətndən yeni mənaların doğmasıdır və təqdim edilən mətnin yeni mətnlər doğurmasıdır. İndi hər gün yazılan nəsr əsərlərindən fərqli olaraq bu nümunədə “müəllif izahı” – beyində, fikirdə tutulan ideyaların bədii həlli yerinə onlar haqqında moizə oxumaq xəstəliyi yoxdur. Diqqət yetirsəniz, Abdulla obrazı üzərindəki ştrixlər (fərdi, özümlü) azdır, barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır, ancaq bu xəsis ştrixlər də (bir-iki sual və onların tapılmayan cavabı...) onun əslində nəyin ovunda olduğunu dolğun şəkildə göstərə bilir. Mətnin qurulma prinsipi, bir sözlə, təhkiyə və kompozisiya poetikası da orijinal və mükəmməldir. Burada təhkiyə boyu ibrətamiz əhvalatların nəql edilməsi sadəcə “hadisəni yeritmək” məqsədini güdmür, daha dərin mənalara baş vurmaq, dərinə getmək və elə bir nöqtəyə yetişmək ki, bu, sənə dünyadan, yer kürəsinin divarlarından aşmağa imkan versin. Mövcud qaydalar, mövcud mənalar, yaxşı ilə pis, xeyirlə-şər arasında trayektoriya cızan mənaların sərhədini keçən kimi dönüb bu dünyaya nəzər yetirmək maraqlı və gözlənilməz olduğu qədər də əzablıdır. Amma, necə deyərlər, hələlik ömür, həyat davam edir, hər kəs öz işindədir, tanrıdan aldığını bahasına satmaqdadır və bir ləhzə bunun fərqinə varmaq ağlının ucundan belə keçirmir. Əzəmətlə Ələkbərin dramı mətnin içinə atılan mənaların son ifadə imkanlarının göründüyü, həyatla bağlı ümidlərin qəhr olduğu və bəzən həyatın, insan ömrünün nələrdən, hansı çirkin olaylardan güc alıb dirəndiyi məqamdır. Mərhəməti və həyasızlığı, çirkinliyi ən qatı, ifrat dərəcədə daşıyan insan əslində “bərpa materialı” deyil öz-özünü quran nəsnənin öz-özünü dağıtması aqibətidir. Ancaq bu nöqtə hələ son deyil – hər bir yeni başlanğıc bütün pislikləri arxa plana çəkir, hər bir dəhşətli əməl bütün yaxşı işlərin üstündən xətt çəkir. Cənnətdən gələn adamın akademiki öldürməsi əslində insanların axirət haqqında xəyallarına qəsd edilməsidir. İnsanın gələcəklə, axirətlə bağlı hər bir işıqlı xəyalı ümumi təyinatlı materialdır, bir zamanlar gözəl olanlar vaxt gəldikdə çirkinlikləri yaradan mənbəyə çevrilir. Beləcə ölüb-dirilən dünya həmişə kiminsə qolları üstündədir. Həyatın bu dramatizm içində təsviri, özü də təsvirin real, canlı xarakterdə olması fikrimizcə, nasirin böyük uğurudur.
Mətn bütün nöqtələri ilə alt qatlara işarə edir, məqamı yetişəndə bu işarələr sıxlaşır, bir nöqtəyə cəmlənib ətrafı bütün künc-bucağı ilə göstərir. Səthdən aşağı endikdə lallığın, susqunluğun dərəcəsi çoxalır, birinci mərtəbədə dil boğaza qoymayan insanlar aşağılara endikcə susmaqla danışmağa üstünlük verirlər. Belə olduqda, məsələn orta əsrlərdə yazılan ən qənirsiz şeirlərin alt qatındakı əsl mətləbləri görə bilərsən. Anlaya bilrisən ki, ölüb getmiş, bizdən qopmuş insanlar haqqında nə isə bilmək imkanımız onlar bu dünyanı tərk etdikdə tükənir, onlar isə bizim haqqımızda hər şeyi bilirlər, “yazılan” mətn məhz bu şəkildə davam edir, ancaq o, görmək istəyən adamın gözünə görünür. İnsanın belə bir məna qatına yetişməsi onun həyatını, bütün ömrünü dəyişə bilər. Roman mətnində bu ideya necə deyərlər altdan-altdan şərh edilir, yeridilir, hər bir hadisə kəsiyində ona müvafiq biçimdə təqdim edilir.
XX əsrin ortalarında xüsusən də Coys və Folkner kimi dühaların yazdıqları mətnlər niyə bu qədər ziddiyyətlə qarşılanırdı, təkcə ona görə yox ki, bu mətnlərdə ənənəvi poetikaya qarşı bir cəbhə açılmışdı, daha çox ona görə ki, bu mətnlərdə sözün mövqeyi, yeri, funksiyası dəyişirdi, – söz daha çox olanla, olmayanın, olayla xəyalın sərhəd zonasında yerləşirdi və bu sərhəd situasiyası ağlagəlməz dinamika doğururdu, yəni deyək ki, Allaha dua etməklə yox, bəlkə, bütün səs və hənirləri kəsməklə, danışmadan, sözsüz-sovsuz yetişmək olar? Əməl varsa, niyyət varsa, Allahla bəndə arasında heç bir yalvarışa ehtiyac yoxdur. Dua yalvarış deyil, özünüifadə, etiraf məqamıdır... Amma qarşıda dünya adlanan keçilməz bir sədd var, günah işlətmək qorxusu, yaxud ağappaq kağız kimi yazılmamaq fürsəti var. Dünyaya necə baxsan o şəkildə görünəcək, bir ləhzə görünməyən nəsnənin bu qədər sonsuz bucaq altından görünməsi bəlkə fiksiyadır, bəlkə doğrudan da “insan Allahın yuxusudur?”. Mətnə üzvi şəkildə daxil olan digər mətnlər izahedici, şərh mövqeyindən başqa, həm də “roman içində romandır”, əhvalatların bir-birindən doğması, qırxıncı qapı, bu qapıya yetişəndə yeni tilsimlərin yaranması, fikrimizcə, təqdim edilən mətnin poetik özəlliyi bütün bu mətnlərin və əhvalatların, onların aşılamaq istədiyi mənaların kəsişmə yerindədir. “Min bir gecə” hekayəsinə müraciət əxlaqi-didaktik, fəlsəfi yozumdan başqa həm də struktur, daxili plan məqamıdır: bu mətn gecə ilə gündüzü dəqiq göstərməyə hesablanıb.
Romandakı bütün vaqeələrin içindən “hədislərin ən yaxşı bilicisi” obrazı boylanır. Bu gah Əbu-Həssan-əl-Ziyadı, gah da müəllifin özü (müəllif obrazı) olur. Bu nə deməkdir? Möminlərin hökmdarı Məmun iki dəfə peyğəmbəri yuxuda gördükdən sonra qorxusundan yata bilmir. Adam – Əl-Ziyadi öz ayağı ilə gəlir. Hədis zamanında yuxu reallıqdan daha gerçəkdir, yaxud daha gerçək ola bilərdi. Müəllif zamanında danışılan hədis aşkarlayıcı rol oynayır. Bütün mətn boyu izlənildikdə bu hədisin tərs üzü gerçəkləşir – ölmədən cənnətə düşmək istəyən və düşən cavanın olduğu bağça digər “tarixi hədislərdəki” Həsən Səbbahın “terror bağçasına” bənzəyir. Dünyada əslində yaxşı və pis adam... yoxdu. Abdullanın aparıldığı yerdə (...) iki detal maraq doğurur: divarda uzaqlaşdıqca oyuğa çevrilən göz şəkli (insan) və qapıdan çox qapı yerinə bənzəyən oyuq....
– Çay aralanıb Musa peyğəmbərə yol verirdi. Həzrəti-İsa suyun üzərində gəzirdi, səninsə su dizindən yuxarı qalxmır.
– Yox, bu məndən asılı deyil. – Əmmaməli arxaya baxmadan dedi, – məqamı tutmuşuq, bu vaxtlar bizim adaya gələn yol açıq olur, yoxsa bura dənizin ən dərin yeridi...
Mətndə “yuxu” sözündən diksinirlər.
– Qonaqpərvərlik yalançı etiketdi, kim nə deyir desin, toxluqdan adamın başı necə deyim – münasib sözlər axtardı, – yuxulu işləyir – tapıntısına sevindi.
Sol yanağı xallı “yuxu” sözünü eşidib gözlərinin ikisini də açdı, ətrafa boylandı, Abdullaya baxıb:
– Tələsmə, dedi, – süfrə başında hər şeyi biləcəksən.
... Biz adı çəkilən roman haqqında ilkin qeydlərimizi burda bitirməklə, onun maraqla oxunacağına və tezliklə müzakirə predmetinə çevriləcəyinə inandığımızı bildirmək istərdik.

“525-ci qəzet”, 3 sentyabr 2011-ci il

Davamı